རང་ལུགས་ཤེས་བྱ།
གླུ་གཞས།
ཞུན་དག༉ གླུ་གཞས་འདི་ སྔོན་གོང་ལས་ར་ མི་རབས་ལས་མི་རབས་བརྒྱུད་དེ་ ཡོན་ཏན་དང་བརྩི་མཐོང་བརྗེ་སོར་དང་ཁྱབ་སྤེལ་འབད་ནིའི་ཐབས་ལམ་གཙོ་བོ་ཅིག་ཨིན། གླུ་གཞས་དང་སྙན་ཆ་འདི་ འབྲུག་པའི་ལམ་སྲོལ་ལུ་ མེད་ཐབས་མེདཔ་ཅིག་ཨིནམ་མ་ཚད་ ཐུགས་སྤྲོའི་ལས་རིམ་རྐྱངམ་གཅིག་མེན་པར་ ཡ་རབས་ཀྱི་རིག་རྩལ་ཐོག་ལས་ བརྩི་མཐོང་དང་མི་སྡེ་གི་གནས་ཚད་ཚུ་ཡང་བརྡ་མཚོནམ་ཨིན། འབྲུག་པའི་གླུ་གཞས་ཚུ་མང་ཤོས་ར་ སྤྱིར་བཏང་གི་གླུ་གཞས་དང་ཆོས་གླུ། སྒྲ་དབྱངས་ཀྱི་རིགས་ཚུ་ནང་ཚུདཔ་ཨིན། གཞན་ཡང་ གླུ་གཞས་ཚུ་ གླུ་གར་དང་ངག་སྐད་ཀྱི་ཐོག་ལས་འཐེན་མི་ཡང་ཡོད། གཞུང་སྒྲ། བོད་སྒྲ། གཡུས་སྒྲ། གཞས། གཞསམོ་ཟེར་མི་ཚུ་ག་ར་ གླུ་གར་གྱི་དཔེ་ཨིནམ་དང་ གཞན་རྩང་མོ། ཨ་ལོ། ཁོ་རེ། ཨའུ་སའི་རིགས་འདི་ཚུ་ གླུ་གཞས་རྐྱངམ་གཅིག་ཨིན། གླུ་གཞས་ལུ་ སྤྱིར་བཏང་གླུ་གཞས་དང་ ཆོས་དང་འབྲེལ་བའི་གླུ་གཞས་ཟེར་དབྱེ་བ་གཉིས་ཡོད། དཔྱེ་འབད་བ་ཅིན་ ཚོགས་གླུ་དང་མགུར་མ་ཚུ་ མཐུན་དང་ཆོས་ཕྱོགས་མཛད་སྒོའི་དོན་ལུ་ཨིནམ་ལས་ མི་སྡེ་ནང་ སྤྲོ་སྟོན་གྱི་དོན་ལུ་མེན། རྗེ་བཙུན་མི་ལ་རས་པ་དང་ བདུད་འཇོམས་རིན་པོ་ཆེ་ཚུ་གིས་མཛད་པའི་མགུར་མ་ཚུ་ངོ་མ་ར་ མི་ཕལ་པ་ཚུ་གི་སེམས་ཁར་ དམ་པའི་ཆོས་ཀྱི་ས་བོན་བཙུགས་ནིའི་དོན་ལུ་ཨིན། འདི་བཟུམ་མའི་གཏིང་ཟབ་དྲགས་ཀྱི་ཆོས་ཀྱི་དོན་དང་ ཚོགས་བསག་ཚུགས་པའི་ཐབས་ལམ་ཡོདཔ་ཨིན། གླུ་གཞས་འདི་ཚུ་ འཐེན་ནི་དང་འཁྲབ་པའི་འབྲས་བུ་གིས་ ཚེ་ད་རེས་ཀྱི་བར་ཆད་བསལ་ཏེ་ དགའ་སྐྱིད་དང་ལྡན་ནི་ཨིནམ་མ་ཚད་ ཚེ་ཕྱི་མ་སངས་རྒྱས་ཀྱི་གོ་འཕང་འཐོབ་ཚུགས་པའི་ཁེ་ཕན་ཡོད། གཞན་ཡང་ འཆམ་དང་གླུ་གར་གྱི་རིགས་ཚུ་ དཀོན་མཆོག་ལུ་མཆོད་པ་ཕུལ་བའི་ཚུལ་ཡང་ཨིན། གླུ་གར་འཁྲབ་མི་དང་སྐད་འཐེན་མི་ག་ར་ཨིན་རུང་ ཚིག་དོན་དང་མཐུནམ་སྦེ་འབད་བ་ཅིན་ འཁོར་བ་ལས་ཐར་ནིའི་ནུས་པ་ཡོད། ཆོས་གླུ་རྩམ་མི་བླམ་དང་རིན་པོ་ཆེ་ག་ར་འབད་རུང་ ཞབས་ཁྲའི་ཚིག་གསར་རྩོམ་འབད་བའི་སྐབས་ འགྲོ་བ་མི་དང་སེམས་ཅན་ཚུ་ལུ་ དགའ་སྐྱིད་འབྱུང་ཐབས་ལུ་དམིགས་ཏེ་རྩམ་ཨིན། (Sharma, 2007)
གླུ་གཞས་ཚུ་ག་ར་དབྱེ་ཁག་ ༨ ནང་བསྡུཝ་ཨིན། དེ་ཡང་། ༡) བླ་མ་མཆོད་བསྟོད་ཀྱི་གླུ། ༢) ཆོས་དང་ཆོས་འབྲེལ་གྱི་གླུ། ༣) རྒྱལ་པོའི་བསྟོད་གླུ། ༤) རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་བསྟོད་གླུ། ༥) དགའ་གླུ། ༦) མཛའ་གླུ། ༧) འཁྲུལ་གླུ། ༨) བཀྲ་ཤིས་སྨོན་གླུ་ཚུ་ཨིན། སྔར་སྲོལ་གླུ་གཞས་བཟུམ་སྦེ་ དེང་སང་གི་རིག་གསར་གྱི་གླུ་གཞས་ཚུ་ལུ་ རིགས་སྣ་མ་འདྲཝ་དེམ་ཅིག་མེད། ཡོངས་གྲགས་ལུ་ རིག་གསར་གྱི་ཞབས་ཁྲ་ཚུ་ དགའ་གླུ་/མཛའ་གླུ་ཚུ་རྐྱངམ་གཅིག་ཨིན། འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་འདི་ དུས་རབས་ ༡༧ པའི་ནང་ ཞབས་དྲུང་རིན་པོ་ཆེ་གིས་ རྒྱལ་ཁབ་གཅིག་གྱུར་མཛད་པའི་ཤུལ་ལས་ རང་ལུགས་གླུ་གཞས་དང་ ཟློས་གར་གྱི་རིགས་ཚུ་ མེ་ཏོག་ཁ་རྒྱས་དོ་བཟུམ་དར་ཁྱབ་འགྱོ་ནུག། དེ་བསྒང་ བོད་དང་གཅིག་ཁར་ ཚོང་འབྲེལ་གྱི་མཐུན་ལམ་ཡང་འགོ་བཙུགས་ཏེ་ དགའ་བ་དང་ཚོར་བ་བརྗེ་སོར་ཚུ་ག་ར་ གླུ་གཞས་ཀྱི་ཐོག་ལས་འབད་སྡོད་ནུག། ལམ་བདའ་སྟེ་འགྱོ་བའི་ཞོར་ཁ་ དབངཔོ་ངལཝ་སངས་ནིའི་དོན་ལུ་ ཞབས་ཁྲ་འཐེན་འགྱོ་དོ་ཡོདཔ་ལས་ ལམ་སྲོལ་དང་འབྲེལ་བའི་གླུ་གཞས་ལེ་ཤ་ར་འབྱུང་ཡོདཔ་ཨིན། ཞབས་ཁྲ་འདི་ཚུ་འཐེན་ནིའི་དོན་ལུ་ རང་ལུགས་ཀྱི་སྙན་ཆ་ཚུ་ཡང་ གླིངམ། པི་ཝང་། སྒྲ་སྙན་ཚུ་ཡོདཔ་མ་ཚད་ གཞན་ཡང་ ཀོང་ཐག། རྭ་དུང་། དབྱངས་ཅན་ཚུ་ཡོད།
བོད་སྒྲའི་གླུ་གཞས་འདི་ གླུ་ལུ་མཁས་པ་ཚུ་གི་གཞས་གཙོ་བོ་ཅིག་ཨིན། དུས་སྟོན་དང་དགའ་སྟོན་གི་ལས་རིམ་ཚུ་ནང་ གླུ་གཞས་འདི་ར་འཐེན་སྲོལ་ཡོདཔ་ཨིན། བོད་སྒྲ་འདི་ བོད་ལུ་ཡོད་པའི་ས་གནས་ལྷོ་བྲག་ལས་བྱུང་བའི་ཤུལ་ལུ་ འབྲུག་ཀུར་སྟོད་དང་ བུམ་ཐང་གི་ས་གནས་ཚུ་ནང་ དར་ཁྱབ་བྱུང་ནུག། འདི་ཡང་ གཙོ་བོ་ར་ཚོང་འབྲེལ་འཐབ་པའི་སྐབས་ལུ་ སྤྲོ་སྟོན་གྱི་ལས་རིམ་ངོ་མ་ཅིག་ གླུ་གཞས་འཐེན་ནི་འདི་ཨིནམ་ལས་ རྒྱུ་མཚན་འདི་ལུ་བརྟེན་ཏེ་ གླུ་གཞས་ཚུ་དར་ཁྱབ་སྦོམ་ཡར་སོ་ནུག། དེ་བསྒང་ བོདཔ་ཚུ་གིས་བོད་གནས་དང་ འབྲུགཔ་ཚུ་གིས་འབྲུག་གཞས་འཐེན་སྡོད་ནུག། འབྲུག་སྙན་ཆ་ཞིབ་འཚོལ་ལྟེ་བ་དང་འཁྲིལ་བ་ཅིན་ འབྲུགཔ་ཚུ་བོད་ལུ་གནས་སྐོར་འགྱོ་བའི་ཞོར་ཁར་ བོད་པའི་གླུ་གཞས་ཚུ་ལུ་ གཞི་བཞག་ཞིནམ་ལས་ ཡང་ན་བོད་གཞས་ལས་བསྒྱུར་བཅོས་འབད་དེ་ འབྲུག་གཞས་གསར་རྩོམ་འབད་ཡོདཔ་ལས་ བོད་སྒྲ་ཟེར་དར་ཁྱབ་འགྱོ་ནུག། བོད་སྒྲ་འདི་ བོད་ལས་བྱུང་ཡོད་རུང་ འབྲུག་མི་ཚུ་གི་ཧན་ཏོང་ཏོ་སྦེ་ གླུ་གཞས་འདི་འཐེན་དོ་ཡོདཔ་མ་ཚད་ གཞས་ཀྱི་ཚིག་ཚུ་ཡང་སོ་སོ་ཡོདཔ་ཨིན། ཧེ་མ་ མི་དབང་སྐུ་འཁོར་ཚུ་གིས་ཡང་ བོད་ལུ་འགྱོ་སྟེ་ལོག་ཞིནམ་ལས་ བོད་སྒྲ་དར་ཁྱབ་གཏང་ནི་ལུ་ལྷན་ཐབས་འབད་ནུག། བོད་སྒྲ་གི་ཚིག་ཚུ་ཡང་ འཛམ་བུ་གླིང་གི་སའི་ཆགས་ཚུལ་བཅས་ རྒྱལཔོ་དང་ཆོས་ཀྱི་དབུ་ཁྲིད་ཚུ་ལུ་བསྟོད་པའི་དོན་ཙང་ཙ་ར་ཡོདཔ་ཨིན།
གཞུང་སྒྲ་ཟེར་མི་འདི་ གཞུང་གི་གླུ་དབྱངས་གཙོ་བོ་ར་ རྫོང་གཞིས་ཁག་ཚུ་ལས་བྱུང་སྟེ་ གཡུས་སྒོ་ཚུ་ནང་ རིམ་པ་བཞིན་དུ་དར་ཁྱབ་སོང་ནུག། དེ་ཡང་ དུས་རབས་ ༡༧ པའི་ནང་བྱུང་ཡོདཔ་ལས་ འབྲུག་པའི་ཁྱད་རྣམ་དང་འཁྲིལ་ཏེ་ དར་ཁྱབ་འགྱོ་མི་གཞུང་སྒྲའི་གླུ་གཞས་ཀྱི་ཚིག་མང་ཤོས་ར་ ནང་པ་ཆོས་ཀྱི་གཏམ་རྒྱུད་ཚུ་ དཔེའི་གཟུགས་སུ་བཀོད་དེ་ཡོདཔ་ལས་ དཔེར་ན་གཡག་ལེགས་པའི་ལྷ་དར་དགའཝ་ཟེར་མི་ཚུ་ ཚེ་སྔ་མ་གཡག་གི་ལུས་རྟེན་བླངས་ཏེ་ཤི་བའི་སྲོལ་ལུ་ཐུག་ཡོད་པའི་སྐོར་ལས་འཐོནམ་ཨིན། གཞུང་སྒྲ་འདི་ མདངས་རིངམོ་སྦེ་འཐེན་དོ་ཡོདཔ་མ་ཚད་ བུང་རིངམོ་སྦེ་གཏང་དགོ་དོ་ཡོདཔ་ཨིན། གཞུང་སྒྲ་འདི་འཐེན་ནི་ལུ་ལཱ་ཁག་ཡོདཔ་ལས་ ད་རེས་ཀྱི་དུས་ལུ་ ན་གཞོན་ཚུ་གིས་ སྤྲོ་བ་ཞན་སུ་ཅིག་སྦེ་བཞག་དོ་ཡོད་པའི་ཉམས་ཤརཝ་ཨིན་པས། ཧེ་མའི་དུས་ལུ་ གཞུང་སྒྲའི་སྙན་ཆ་ཟེར་རུང་ གླིངམ་འདི་ཨིན། ཞབས་ཁྲའི་ལེའུ་འཁྲབ་པའི་སྐབས་ གྱལ་རིངམོ་སྦེ་བསྣར་ཏེ་རྐྱབ་སྲོལ་ཡོད། རྗེ་དགེ་འདུན་རིན་ཆེན་དང་། ཨ་ཞེ་དབང་མོ་ (འབྲུག་རྒྱལ་དང་པོའི་སྲསམོ།) དྲག་ཤོས་དགེ་འདུན་འཕྲིན་ལས། སློབ་དཔོན་གནག་མདོག་ཚུ་ གཞུང་སྒྲའི་རིགས་རྩམ་མི་དྲག་ཤོས་ཨིན། (Lily Wangchuk, 2008, p86).
རྩང་མོ་འདི་ རྩོམ་རིག་གི་དབྱེ་བ་ནང་ཚུདཔ་ཨིན། རྩང་མོ་འདི་ ཚིག་བཅད་སྦེ་ ཚིག་རྐང་བཞིའི་སྙན་རྩོམ་ཨིནམ་དང་ ཟུང་ལྡན་གྱི་རྒྱན་སྦེ་ཡོདཔ་ཨིན། ཧེ་མའི་ཚིག་རྐང་གཉིས་ཀྱིས་ གནས་སྟངས་སྟོནམ་མ་ཚད་ རྟིང་མམ་གྱི་ཚིག་རྐང་གཉིས་ཀྱིས་ ཧེ་མའི་ཚིག་ལུ་བརྟེན་ཏེ་ མཇུག་བསྡུ་བའི་དོན་སྟོནམ་ཨིན། རྩང་མོ་འདི་ དགྲ་གླུ་དང་སྙན་གླུ་སྦེ་འཐེན་སྲོལ་ཡོདཔ་མ་ཚད་ ཕན་ཚུན་གཉིས་ཀྱི་བར་ན་དྲི་ལན་སྦེ་ཡང་འཐེན་སྲོལ་ཡོད། རྩང་མོ་འཐེན་པའི་སྐབས་ལུ་ སྙན་ཆ་ག་ཅི་ཡང་ལག་ལེན་འཐབ་ནི་མེད་རུང་ འཕྲལ་འཕྲལ་གླིངམ་འཕུ་སྲོལ་ཡོད། བློ་ཟེ་ཟེར་མི་འདི་ བློ་གི་མཛེས་རྒྱན་ཨིནམ་ལས་ འདི་ལུ་དབྱེ་བ་གཉིས་ཡོདཔ་ཨིན། དང་པ་ སྲུང་དང་སྒྲུང་བཟུམ་སྦེ་བཤད་པའི་བློ་ཟེ་དང་ གཉིས་པ་ཚོར་བ་བརྗེ་སོར། བློ་ཟེ་ལ་ལུ་ཅིག་རང་སའི་གཡུས་སྐད་ནང་སླབ་སྲོལ་ཡོད།
གཞས་ཟེར་མི་འདི་ སྔར་སྲོལ་གྱི་གླུ་གཞས་ཀྱི་དབྱེ་བ་ཅིག་ཨིན། གཞས་འདི་ མང་ཤོས་ར་ རང་སའི་གཡུས་སྐད་ནང་ཡོདཔ་ཨིན། སྔོན་མ་ཞབས་དྲུང་ངག་དབང་རྣམ་རྒྱལ་མཆོག་ སྤྱི་ལོ་ ༡༦༡༦ གི་ལོ་ལུ་ མགར་ས་ལུ་བྱོན་པའི་སྐོར་ལས་ཡོད་མི་ལུ་ ངོས་འཛིན་འབདཝ་ཨིན། གཞུང་སྒྲ་དང་བོད་སྒྲ་གཉིས་ཀྱི་ཁྱད་རྣམ་ཚུ་ གཞས་ནང་ཚུད་དེ་ཡོདཔ་ཨིན། གཞས་མང་ཤོས་ར་ ཝང་གཞས། ནུབ་གཞས། ལྟ་ལོ་པའི་གཞས། སྤ་རོ་པའི་གཞས་ཚུ་ཨིནམ་དང་ མགོན་གཞས་ཚུ་མང་ཤོས་ར་ ཞབས་དྲུང་བྱོན་པའི་ཤུལ་ལས་བྱུང་ཡོདཔ་ཨིན། མགོན་གཞས་ལུ་ ལིའུ་ ༢༡ ཡོདཔ་མ་ཚད་ ནུབ་གཞས་འདི་ གཞས་ཚུ་གི་སླ་ལས་ རིང་ཤོས་ཅིག་ཨིན། ཨ་ལོ་འདི་ ཀུར་སྟོད་པའི་ཁ་སྐད་ནང་ཡོདཔ་མ་ཚད་ ཞེ་ཁྲོ་ཡར་མཆོད་འདི་ཨ་ལོ་བཟུམ་སྦེ་ སྔར་སྲོལ་གྱི་གླུ་གཞས་ཨིན་མི་ ཀྲོང་གསར་གྱི་གཡུས་ཁར་འཐེན་སྲོལ་ཡོད། ཁོ་རེ་གཞས་འདི་ དུང་བསམ་ལུ་འཐེན་སྲོལ་ཡོདཔ་དང་ ཨུའུ་ས་འདི་ ཧཱ་ལུ་འཐེན་སྲོལ་ཡོད། དེ་བཟུམ་སྦེ་ ཁེང་ལུ་ཨོ་མོ་ཨོ་མོ་པད་ལུང་ཚུ་འཐེན་སྲོལ་ཡོད།
སྤྱི་ལོ་ ༡༩༦༠ གི་སྐོར་ཆ་ལུ་ རིག་གསར་གྱི་གླུ་གཞས་ཚུ་བྱུང་བའི་ཤུལ་ལས་ རིམ་པ་བཞིན་དུ་ སྤྲོ་སྟོན་གྱི་ལམ་སྲོལ་ཅིག་ལུ་གྱུར་ཡོདཔ་ཨིན། དེ་ཡང་ ན་གཞོན་ཚུ་གིས་ སྤྲོ་བ་དང་དང་ལེན་འབད་ནི་འདི་ ཁྲོམ་ཁའི་ས་གོ་ཚུ་ནང་ ཡོངས་གྲགས་སོང་ཡོདཔ་ཨིན་རུང་ ད་རེས་འབདཝ་ད་ རྒྱལ་ཁབ་མཐའ་དབུས་མེད་པར་ རིག་གསར་གྱི་གླུ་གཞས་ལུ་ སྤྲོ་བ་སྐྱེད་མི་མང་ཤོས་ཅིག་ཡོད། རིག་གསར་གྱི་གླུ་གཞས་དང་པ་འདི་ གཞན་འདི་མི་དགོ་ཟེར་མི་ཨིནམ་དང་ དེ་ཡང་རྒྱ་གར་གྱི་གླུ་གཞས་ ས་ཡོ་ན་ར་ཟེར་མི་ལས་དཔེ་དྲངས་ཏེ་བརྩམས་བརྩམས་ཨིན། གླུ་གཞས་ཚུ་ རྫོང་ཁའི་ཚིག་གི་ཐོག་ལུ་ གསར་རྩོམ་འབད་མི་གིས་ དཔལ་ལྡན་འབྲུག་པའི་ཁ་སྐད་ རྫོང་ཁ་ཡར་རྒྱས་གཏང་ནི་ལུ་ཕན་རླབས་ཆེཝ་མ་ཚད་ ནང་པའི་རིག་གཞུང་ལྷབ་སྦྱང་འབད་ནི་ལུ་ཡང་ ཕན་ཐོགས་ཡོདཔ་ཨིན། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༨༤ གི་ལོ་ལུ་ སེམས་རྟོགས་ཁ་རིག་གཞུང་སློབ་གྲྭའི་སློབ་ཕྲུག་སྡེ་ཚན་གཅིག་གིས་ ན་གཞོན་འཁྲབ་སྟོན་ཚོགས་པ་ཟེར་མི་ཅིག་ གཞི་བཙུགས་འབད་བའི་ཤུལ་ལུ་ སྡེ་ཚན་འདི་གིས་ རིག་གསར་གྱི་གླུ་གཞས་ཚུ་གསར་རྩོམ་འབད་དེ་ འཐེན་ནི་འགོ་བཙུགས་ནུག། (Kuenga, n.d.)
འབྲུག་གི་བཟོ་བཀོད་རིག་པ།
ཞུན་དག༉ འབྲུག་གི་བཟོ་བཀོད་རིག་པ་འདི་ འཛམ་གླིང་ནང་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་ག་དང་ཡང་མ་འདྲ་བའི་ཁྱད་ཆོས་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པ་ཅིག་ཨིནམ་དང་ དེ་ཚུ་ཡང་ ནང་པའི་ཆོས་ཀྱི་བྱིན་རླབས་འཇུག་སྟེ་ཡོད་པའི་བཟོ་བཀོད་ཙང་ཙ་ཡོདཔ་ཨིན། འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་འདི་ བཟོ་བཀོད་རིག་པ་གིས་་ཕྱུགས་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་ཨིན་དགོ་མི་འདི་ཡང་ དུས་དང་ཕུ་དིང་ཕུ་དུས་རབས་ ༧ པའི་ནང་ལས་ར་བཞེངས་ཡོད་པའི་ལྷ་ཁང་དང་མགོན་སྡེ་ཚུ་ ད་ལྟོའི་བར་ནང་ཡང་མཇལ་ཚུགས་ནི་འདི་གིས་ཨིན།
བཟོ་སྐྲུན་གྱི་ལཱ་ག་ཅི་བཟུམ་ར་འབད་རུང་ ལྕགས་ཟེར་དང་ཕྱི་རྒྱལ་ལས་ཐོན་པའི་ལག་ཆ་ཚུ་ ལག་ལེན་མ་འཐབ་པར་ རང་བཞིན་གྱིས་གནས་སྐབས་བཏོན་ཏེ་ བཟོ་རིག་གི་ལཱ་ཚུ་འབད་དེ་སྡོད་ནུག། དེ་མ་ཚད་ ཁྱིམ་གྱི་ བཟོ་བཀོད་ཚུ་ཡང་ ད་རེས་ནངས་པ་བཟུམ་སྦེ་ འཆར་གཞི་ཧེ་མ་ལས་བརྩམས་ཏེ་མེན་པར་ བཟོ་བོ་གི་ལཱ་ཡོད་ཚད་ཅིགཔ་ རང་སོའི་བློ་རིག་ཐོག་ལས་འབད་སྡོད་ནུག། བཟོ་རྣམ་ཚུ་ཡང་ རང་བཞིན་སའི་ཆགས་ཚུལ་ལྟར་དུ་སྦེཡོདཔ་མ་ཚད་ གནམ་གཤིས་གནས་སྟངས་དང་འཁྲིལ་སྟེ་ ཁྱིམ་དང་ལྷ་ཁང་ རྫོང་གཞི་ཚུ་ཡང་སོ་སོ་སྦེ་རྐྱབ་སྟེ་སྡོད་ནུག། (Wangchuk, 2016)
རྫོང་གི་བཟོ་བཀོད་རིག་པ།
ཞུན་དགརྫོང་གཞིས་ཚུ་མང་ཤོས་ར་ རྡོ་དང་ཤིང་ དེ་ལས་ འདམ་ཚུ་གིས་རྐྱབ་དོ་ཡོདཔ་ཨིན། དང་ཕུའི་རྫོང་ཚུ་ལུ་ འཛུལ་སྒོ་གཅིག་ལས་མེདཔ་ཨིན། རྫོང་ག་ར་ལུ་ དབུ་རྩེ་ཡོདཔ་མ་ཚད་ མཐའ་སྐོར་ལུ་ རྡོ་གཅལ་་ཡོདཔ་ཨིན། རྫོང་ཚུ་གི་་གྱང་ཚུ་ ཁ་ནང་ན་བལྟ་སྟེ་་ཧལ་ཏེ་ཡོདཔ་མ་ཚད་ སྒོ་སྒྲིག་ཚུ་ཚོད་གཞི་གནགཔོ་སྦེ་ཡོདཔ་ཨིན། ཁྱིམ་ཐོག་འདི་ རྒྱ་བཞི་སྦེ་བཟོ་སྟེ་ བྱི་གཞོལ་སྦེབཀབ་སྟེ་འོངམ་ཨིན། སྤྱིར་བཏང་གི་ཁྱིམ་ཚུ་ལུ་ རྒྱ་བཞི་འདི་མི་འཐོབ་ནི་ཨིན་པས། རྫོང་གི་ནང་ན་ལུ་ ཀ་ཆེན་ལེ་ཤ་འོངམ་ཨིནམ་དང་ དེ་ཚུ་ཡང་ པ་ཏྲ་རབ་འབྲིང་ཐ་སྦེ་ གཟི་བརྗིད་་ཆེ་ཏོག་ཏོ་སྦེ་བརྐོ་སྟེ་འོངམ་ཨིན།
འབྲུག་གི་ཁྱིམ།
ཞུན་དགའབྲུག་གི་ཁྱིམ་ཚུ་ རིན་གོང་ཆུང་བའི་རྩིས་ས་གིས་རྐྱབ་ཨིན་རུང་ མང་ཤོས་ར་རང་ལུགས་འབྲུག་པའི་ལུགས་སྲོལ་གྱི་ཐོག་ལུ་ རྐྱབ་མི་ཙང་ཙ་ཨིན། གཞན་ཡང་ ཤིང་ཆས་དང་འདམ་ཚུ་ ལེ་ཤ་སྦེ་ལག་ལེན་འཐབ་ཏེ་རྐྱབ་སྲོལ་ཡང་ཡོདཔ་ཨིན། དེ་ལས་ རང་སོའི་ལུང་ཕྱོགས་ཀྱི་གནམ་གཤིས་གནས་སྟངས་དང་བསྟུན་ཏེ་ འབྲུག་ཤར་ཕྱོགས་ཁ་ཐུག་ལུ་འབད་བ་ཅིན་ ཁྱིམ་ཚུ་ རྡོ་གིས་སྦེ་འབད་རྐྱབ་ཨིནམ་དང་ ས་ཁ་དམའ་ས་ཚུ་ནང་འབད་བ་ཅིན་ སྦ་དང་ཤིང་གིས་སྦེ་རྐྱབ་ཨིན།
ལྷ་ཁང་དང་མགོན་པ།
ཞུན་དགལྷ་ཁང་དང་མགོན་པ་ཚུ་གི་བཟོ་རྣམ་འདི་ རྫོང་དང་ཆ་འདྲ་སུ་ཅིག་ཡོད་རུང་ རྒྱའི་སྦོམ་ཚད་འདི་ ཨ་ཙི་ཅིག་ཆུང་སི་སྦེ་ཡོདཔ་ཨིན། ལྷ་ཁང་ཚུ་གི་གྱང་གི་མདོག་འདི་དཀརཔོ་དང་ མང་ཤོས་ར་ཁྱིམ་ཐོག་གུར་གསེར་ཏོག་རྟོག་བཀལ་ཏེ་འོངམ་ཨིན། ལྷ་ཁང་གི་ནང་ན་འབད་རུང་ པ་ཏྲ་ཊ་ཅན་མའི་མཆོད་བཤམ་དང་ ཀ་ཆེན་ཡ་མཚན་ཆེ་ཏོག་ཏོ་སྦེ་འོངམ་མ་ཚད་ གྱང་གུར་ནང་པའི་ལྷ་ཚོགས་ཀྱིས་ལྡེབས་རིས་ འཇའ་ཆི་ཆི་ཚུ་སྦྱར་ཏེ་འོངམ་ཨིན།
ཟམ་པ།
ཞུན་དགའབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སའི་ཆགས་ཚུལ་འདི་ གྱེན་ཟར་དྲགས་སྦེ་ཡོདཔ་ལས་ ཆུ་ཚུ་ཤུགས་སྦེ་འབབ་ཨིན། དེ་འབདཝ་ལས་བརྟེན་ ཟམ་པ་ཚུ་ཡང་ཧེ་མ་འབད་བ་ཅིན་ སྔར་སྲོལ་གྱི་ལུགས་ལྟར་ བ་ཟམ་རྐྱབ་སྲོལ་ཡོད་རུང་ རིམ་པ་བཞིན་དུ་དེང་སང་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་འགྱུར་བ་དང་བསྟུན་ བཟོ་རྣམ་དང་རྒྱུ་ཆས་ཚུ་ཡང་ ལེ་ཤ་བསྒྱུར་བཅོས་འགྱོ་ཡོདཔ་ཨིན།
ཁུངས་གཏུག།
ཞུན་དག- Wanghcuk, L. (2008). Facts about Bhutan. Thimphu, Absolute Bhutan Books.
- Kuenga, S. (n.d.). The Attributes and Values of Folks and Popular Songs. The Centre for Bhutan Studies, 132–156. https://web.archive.org/web/20190415022503/https://core.ac.uk/download/pdf/1323085.pdf
- Sharma, C. S. (2007). Echoes of Folksongs in Bhutanese Literature in English. ResearchGate. https://www.researchgate.net/publication/262726145
- A History of Bhutan. (n.d): Class 10. Royal Education Council (REC). (Original work published 1996)
- Wangchuk, D. (2016). Foundations of Bhutan History: A Concise Guide (1st ed.). Omega Traders.
- TRADITIONAL ARCHITECTURE]. (n.d). Retrieved from http://admin.theiguides.org/Media/Documents/TRADITIONAL-ARCHITECTURE1.pdf
- A Review on Traditional Architecture Houses in Buddhist Culture. (2017). 5(3), 113–123. http://pubs.sciepub.com/ajcea/5/3/6